NGELI ZA MAJINA YA KISWAHILI

Ngeli ni vikundi vya majina ya Kiswahili. Katika mfumo wa kisasa (na unaokubalika), ngeli huundwa kwa kuunganisha viambishi viwakilishi vya nomino.

Kwa mfano, neno kitabu. Tunasema, "Kitabu kimepotea - Vitabu vimepotea."

Kwa kuunganisha kiambishi "KI"(umoja) na VI(wingi), tunapata ngeli ya KI-VI. Ni muhimu kusisitiza kwamba tunazingatia viambishi, wala si silabi ya kwanza.

Hivyo basi, maneno yasioyoanza kwa KI-VI kama vile chama -vyama yatakuwa katika ngeli ya KI-VI kwa kuwa yanachukua kiambishi KI => (Chama kimevunjwa - Vyama vimevunjwa.) Vivyo hivyo, kunayo majina yanayoanza kwa KI-VI yasiyokuwa katika ngeli ya KI-VI maadam yanachukua viambishi tofauti. k.v: kijana => A-WA (kijana amefika- vijana wamefika).

Tumekuandalia majedwali matatu kukupa mukhtasari wa ngeli zote za Kiswahili na jinsi baadhi ya maneno/viambishi vinavyobadilika kutoka ngeli moja hadi nyingine.

---

a) Jedwali la kwanza linakupatia ngeli, maelezo yake, na mifano ya majina:

NGELI	MAELEZO	MIFANO
A-WA	Hii ni ngeli ya majina ya viumbe wenye uhai k.v watu, wanyama, ndege, wadudu, miungu, malaika n.k Majina mengi katika ngeli ya A-WA huanza kwa sauti M- kwa umoja na sauti WA- kwa wingi. Hata hivyo baadhi ya majina huchukua miundo tofauti.	mtu - watu
KI-VI	Ni ngeli ya majina ya vitu visivyo hai, yanayoanza kwa KI- au CH- (umoja); na VI- au VY- (wingi). Pia ngeli hii hujumuisha majina ya vitu vingine katika hali ya udogo. k.v kitoto.	kitu - vitu
LI-YA	Hujumuisha majina ya vitu visivyo hai pamoja na yale ya ukubwa k.v jitu. Majina yake huchukua miundo mbalimbali. Baadhi yake huchukua muundo wa JI-MA (jicho-macho), lakini yanaweza kuanza kwa herufi yoyote. Kwa wingi, majina haya huanza kwa MA- au ME-.	jani - majani
U-I	Huwakilisha majina ya vitu visivyo hai, yaanzayo kwa sauti M- (umoja) na MI(wingi).	mti - miti
U-ZI	Hurejelea majina ambayo huanza kwa U- (umoja) na huchukua ZI- kama kiambishi kiwakilishi cha ngeli katika wingi. Majina yenye silabi tatu au zaidi hubadilishwa kwa wingi kwa kutoa sauti /u/' k.v ukuta-kuta. Majina ya silabi mbili huongezewa /ny/ katika wingi. k.v ufa - nyufa	ukuta - kuta
I-ZI	Hutumiwa kwa majina yasiyobadilika kwa umoja wala kwa wingi lakini huchukua viambishi viwakilishi tofauti: I- (umoja) na ZI- (Wingi). Mengi yake huanza kwa sauti /u/, /ng/, /ny/, /mb/, n.k	nyumba - nyumba
U-YA	Ni majina machache mno yanayochukua kiambishi U(umoja) na YA(wingi).	uyoga - mayoga
YA-YA	Hii ni ngeli ya vitu visivyoweza kuhesabika (nomino za wingi). Hayana umoja. Mengi ya majina haya huanza kwa MA- lakini yanaweza kuchukua muundo wowote.	maji
I-I	Ni ngeli ya majina ya wingi ambayo huchukua kiambishi I- kwa umoja na pia kwa wingi. Majina haya hayana muundo maalum.	sukari
U-U	Majina ya nomino za wingi yanayoanza kwa sauti /u/ au /m/. Hayana wingi.	unga
PA-PA	Ni ngeli ya mahali/pahali - maalum.	mahali
KU-KU	Ngeli ya mahali - kwa ujumla. Aidha, hujumuisha nomino za kitenzi-jina	uwanjani
MU-MU	Ngeli ya mahali - ndani.	shimoni

---

b) Jedwali la pili linaangazia jinsi ngeli mbalimbali zinavyotumia "a-nganifu", viashiria na viashiria visisitizi.

NGELI	A- UNGANIFU	VIASHIRIA			VIASHIRIA VISISITIZI
		KARIBU	MBALI KIDOGO	MBALI	KARIBU	MBALI KIDOGO	MBALI
A-WA	wa wa	huyu hawa	huyo hao	yule wale	yuyu huyu  wawa hawa	yuyo huyo  ao hao	yule yule  wale wale
KI-VI	cha vya	hiki hivi	hicho hivyo	kile vile	kiki hiki  vivi hivi	kicho hicho  vivyo hivyo	kile kile  vile vile
LI-YA	la ya	hili haya	hilo hayo	lile yale	lili hili  yaya haya	lilo hilo  yayo hayo	lile lile  yale yale
U-I	wa ya	huu hii	huo hiyo	ule ile	uu huu  ii hii	uo huo  iyo hiyo	ule ule  ile ile
U-ZI	wa za	huu hizi	huo hizo	ule zile	uu huu  zizi hizi	uo huo  zizo hizo	ule ule  zile zile
I-ZI	ya za	hii hizi	hiyo hizo	ile zile	ii hii  zizi hizi	iyo hiyo  zizo hizo	ile ile  zile zile
U-YA	wa ya	huu haya	huo hayo	ule yale	uu huu  yaya haya	uo huo  yayo hayo	ule ule  yale yale
YA-YA	ya	haya	hayo	yale	yaya haya	yayo hayo	yale yale
I-I	ya	hii	hiyo	ile	ii hii	iyo hiyo	ile ile
U-U	wa	huu	huo	ule	uu huu	uo huo	ule ule
PA-PA	pa	hapa	hapo	pale	papa hapa	papo hapo	pale pale
KU-KU	kwa	huku	huko	kule	kuku huku	kuko huko	kule kule
MU-MU	mwa	humu	humo	mle	mumu humu	mumo humo	mle mle

---

c) Jedwali la pili linaangazia virejeshi(-o, amba-, -enye, -enyewe), ote, o-ote, ingi, ingine n.k kulingana na ngeli mbalimbali.

NGELI	KIREJESHI	O-REJESHI (AMBA-)	ENYE	ENYEWE	OTE	O-OTE	INGI	INGINE
A-WA	ye o	ambaye ambao	mwenye wenye	mwenyewe wenyewe	wote wote	yeyote wowote	mwingi wengi	mwengine wengine
KI-VI	cho vyo	ambacho ambavyo	chenye vyenye	chenyewe vyenyewe	chote vyote	chochote vyovyote	kingi vingi	kingine vingine
LI-YA	lo yo	ambalo ambayo	lenye yenye	lenyewe yenyewe	lote yote	lolote yoyote	jingi mengi	jingine mengine
U-I	o yo	ambao ambayo	wenye yenye	wenyewe yenyewe	wote yote	wowote yoyote	mwingi mingi	mwingine mingine
U-ZI	o zo	ambao ambazo	wenye zenye	wenyewe zenyewe	wote zote	wowote zozote	mwingi nyingi	mwingine nyingine
I-ZI	yo zo	ambayo ambazo	yenye zenye	yenyewe zenyewe	yote zote	yoyote zozote	nyingi nyingi	nyingine nyingine
U-YA	o yo	ambao ambayo	wenye yenye	wenyewe yenyewe	wote yote	wowote yoyote	mwingi mengi	mwingine mengine
YA-YA	yo	ambayo	yenye	yenyewe	yote	yoyote	mengi	mengine
I-I	yo	ambayo	yenye	yenyewe	yote	yoyote	nyingi	nyingine
U-U	o	ambao	wenye	wenyewe	wote	wowote	mwingi	mwingine
PA-PA	po	ambapo	penye	penyewe	pote	popote		pengine
KU-KU	ko	ambako	kwenye	kwenyewe	kote	kokote	kwingi	kwengine
MU-MU	mo	ambamo	mwenye	mwenyewe	mote	momote		mengine